Gepubliceerd op Turksnieuws op 17 april 2017
Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – In de week voor het referendum ging ik een weddenschap aan met een vriend over de uitslag. Mijn vriend was ervan overtuigd dat het voorstel over de invoering van een presidentieel systeem weggestemd zou worden door de bevolking. Zelfs had ik daar twijfels over. Okay, ik heb de weddenschap gewonnen, maar geniet er geen seconde van.
Geen eerlijke strijd
Een eerlijke strijd werd het nooit. Dat was onmogelijk gezien de minimale mogelijkheden voor de oppositie om campagne te voeren. Het was president Erdogan en premier Yildirim wat de klok sloeg op de beeldbuis. Schaamteloos associeerden beide de tegenstanders van het presidentieel systeem met terrorisme, een strategie waarvan de psychologische gevolgen bij het electoraat niet onderschat mogen worden.
Parlementsleden van de oppositievoerende Republikeinse Volkspartij (CHP) waren veel minder op de TV te zien. Die van de pro-Koerdische Democratische Volkspartij (HDP), waarvan de leiders in de gevangenis zitten, helemaal niet.
Wie op straat campagne voerde voor ‘nee’ liep grote kans om met intimidatie door de politie en medestanders van de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) te maken te krijgen. Intimidatie die niet zelden gewelddadige vormen aannam. Dat gebeurde tot op dag van het referendum. De columnist Ali Bayramoglu, die eerder aan de kant van de AKP stond maar tot inkeer kwam, werd bijna door woedende Erdoganisten gelyncht toen hij zijn stem uit wilde brengen.
Verder vond dit referendum onder een noodtoestand plaats, hetgeen op zich al hoogst controversieel is. Wat waarnemers bij het referendum van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) hier van gaan maken laat zich raden. Die spraken in 2015 al van oneerlijke verkiezingen, maar bij het referendum was het vele malen erger gesteld. Brussel liet weten op het oordeel van de OVSE te wachten alvorens te besluiten of de uitslag geaccepteerd zal worden. Dat ziet er dus niet naar uit.
Geen glorieuze overwinning
Mede gezien de grote nadelen voor het nee-kamp tijdens de campagne kan het op 16 april uit de stembus gekomen ja-percentage van 51,3 procent onmogelijk een glorieuze overwinning voor Erdogan worden genoemd. Schamel is een betere omschrijving.
Dit weerhield een regeringsgezind Tv-kanaal er niet van om de tekst ‘Turkije heeft ja gezegd’ onder in het beeld te plaatsen toen Erdogan zich voor het eerst op de TV vertoonde na het bekend worden van de officieuze uitslag. Alsof hij een vette meerderheid achter zich had weten te krijgen. Zelfs wist hij natuurlijk beter, wat ook verklaart waarom hij lang niet zo stralend overkwam als na de overwinning van de AKP in november 2015. Dit keer keek Erdogan eerder beteuterd.
Goed, hij was geslaagd in zijn opzet, want Turkije zal een presidentieel systeem krijgen. De rapportcijfers over het referendum zullen echter niet bevredigend voor hem zijn, want daar stonden twee vette onvoldoendes bij.
De twee partijen die het referendum steunden, Erdogans AKP en de extreemrechtse Partij van de Nationale Beweging (MHP) haalde bij de novemberverkiezingen in 2015 een gezamenlijk percentage van bijna 62 procent. De 51,3 procent van 16 april leert dat beide partijen verlies hadden geleden wanneer het om algemene verkiezingen was gegaan.
Een ander pijnlijk punt voor Erdogan is dat het ja-percentage in veel grote steden, waaronder in Ankara, Istanbul en Izmir, onder de vijftig procent bleef. Voor het eerst in vijftien jaar wist Erdogan hier niet de meerderheid aan zijn kant te krijgen en dat zal hem ondanks de overwinning toch een psychologische tik geven.
Fraude
Het was een bijzondere avond, waarbij geruchten over fraude al snel de kop op staken. Compleet met een video waarop te zien is hoe onbekende figuren druk bezig zijn met het ja stempelen op lege stembiljetten. Even bijzonder is dat het staatspersagentschap Anadolu de uitslag voor de verkiezingsraad YSK bekendmaakte.
YSK kreeg kritiek omdat besloten werd enveloppen met stembiljetten waarop het vereiste stempel ontbrak mee te tellen. Zo wordt fraude erg eenvoudig, maar de YSK noemde het de ‘wil van de natie’. Gezien Erdogans regelmatige verwijzingen naar de ‘wil van de natie’ vormt dat geen indicatie van een onafhankelijke verkiezingsraad.
Er viel meer op. Bijvoorbeeld dat negentig procent van de stemmen binnen twee uur was geteld, waarna het een eeuwigheid leek te duren voordat dit met de resterende stemmen was gebeurd. De oppositie toonde zich zeer argwanend en eiste direct een hertelling.
Stuk voor stuk redenen waarom er waarschijnlijk nog lang over de uitslag zal worden gediscussieerd.
Verlenging noodtoestand
Maar zoals gesteld, Erdogan heeft waar hij al jaren op uit was: een presidentschap met volmachten waar alleen presidenten van volledige dictaturen over kunnen beschikken. Officieel wordt het presidentieel systeem pas in 2019, wanneer zowel algemene verkiezingen als presidentverkiezingen zullen worden gehouden. Er werd de laatste weken gespeculeerd over een vervroeging van beide stembusgangen, al is het gezien de uitslag van het referendum de vraag of dat nog Erdogans voorkeur verdient.
Veel doet het er allemaal niet toe. Direct na zijn verkiezing tot president in 2014 deed Erdogan al of Turkije voortaan een presidentieel systeem kende. Door de naar aanleiding van de mislukte staatsgreep ingevoerde noodtoestand kon hij die indruk sinds vorig jaar nog sterker wekken dan daarvoor. Afgelopen week liet hij doorschemeren dat de noodtoestand wederom verlengd wordt. In de praktijk verandert de uitslag van het referendum dus heel weinig.
Polarisering
Er is alle reden om aan te nemen dat hij de noodtoestand hard nodig zal hebben. Erdogan en Yildirim roepen nu op tot eenheid, maar het is uitgesloten dat die er komt, want de uitslag van het referendum heeft de reeds bestaande polarisering binnen de samenleving schrikwekkende vormen doen aannemen.
Op zondagvond werd aan beide oevers van de Bosporus al gedemonstreerd in Istanbul. ‘En zo begint het…’, schreef iemand op de sociale media. Wellicht niet ten onrechte, want eerder voorspelden columnisten al een ‘hete zomer’ voor Turkije.
Economie
In de aanloop naar het referendum schoof de regering veel problemen voor zich uit, vooral op het economische vlak. Nu de volksraadpleging achter de rug is kan de neergang van de economie niet langer ontkend worden. De regering produceerde met een nieuwe, creatieve rekenmethode een betrekkelijk meevallend groeicijfer van 2,9 procent over vorig jaar. Dat was echter om de bevolking met het oog op het referendum een rad voor de ogen te draaien, want met de dagelijkse praktijk heeft het niets te maken.
Wie regelmatig boodschappen doet ervaart dat de prijzen zienderogen stijgen. Vooral ook van voedsel. Vlees en vis zijn luxeproducten geworden en nagenoeg onbetaalbaar voor de laagst gesitueerde groepen. Die zien bovendien zien dat de werkloosheid groeit. Vooral de hoge jeugdwerkloosheid is zeer zorgelijk en groeit ook voortdurend, omdat zelfs die relatief gunstig ogende 2,9 procent groei bij lange na niet voldoende is om de tendens te keren. Voor een land met een jonge bevolking als Turkije is dat desastreus.
Minister van Financiën Naci Agbal zei dat de economie na het referendum volledige prioriteit krijgt. De oorzaken van de economische neergang, waaronder het uitblijven van hervormingen, komen dan ook niet te vervallen met de uitslag van het referendum. Om de bevolking koest te houden zal Erdogan ongetwijfeld weer een beroep doen op zijn arsenaal samenzweringstheorieën. Echter, samenzweringstheorieën zijn niet eetbaar, waardoor het de vraag is hoe lang hij daarmee nog kan voorkomen dat de massa de straat op gaat.
Doodstraf
Er zijn meer vragen over wat Turkije te wachten staat. De laatste weken hield Erdogan zijn meest vurige pleidooi tot nu toe voor herinvoering van de doodstraf. Hij stelde er zelfs een referendum over in het vooruitzicht. Wordt de uitslag daarvan een herhaling van 16 april dan is de rode lijn bereikt voor Brussel en is uitzicht op Turks EU-lidmaatschap definitief verleden tijd. Niemand gelooft weliswaar nog dat volledig lidmaatschap er ooit in zal zitten, maar zolang het toetredingsproces formeel blijft bestaan biedt dat de Turkse economie voordelen die ze zeker in omstandigheden van neergang niet kan missen.
Dat laatste deed westerse diplomaten vooralsnog twijfelen of Erdogan erg serieus is met zijn kreten over de doodstraf. Met een onberekenbare en aan macht verslaafde president valt echter weinig uit te sluiten.
Vorige week hoorden drie regeringskritische Turkse journalisten driedubbel ‘verzwaard levenslang’ tegen zich eisen. Verzwaard levenslang verving de doodstraf nadat die was afgeschaft in Turkije. Betekent dit dat Turkse journalisten in de nabije toekomst het risico lopen om terechtgesteld te worden wanneer ze kritiek hebben op de regering?
Stap voorwaarts
Laat me trachten dit artikel op een positieve wijze af te sluiten. Iemand zei dat het eerst veel erger moet worden in Turkije voordat het de goede kant op kan gaan. In die zin zou de uitslag van het referendum als een stap voorwaarts kunnen worden geïnterpreteerd…
Volg Peter Edel op Twitter
Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)
