Sazdanî :Mewlûd Afend
Hawlatî : Ew pirojeyey ke le layen komelêk nûser u edîb u ekadîmîstî kurd bo
" standerayz kirdinî zimanî Kurdî" arastey layene peywendîdarekan kira, helgirî komelêk rexne u têbîniye, cenabtan wek pisporêk le buwarî zimanewaniyewe ratan çiye le ser ew pirojeye?
Hesen Qazî: Ber le hemû şitêk spastan dekem bo em wutûêje. Emin xom be pispor dananêm , belam wekû kesêk ke bo mawey dirêj le ser zimanî Kurdî karim kirduwe be mafî xomî dezanim lew buware da têbîniyekanim bihênime gorê u boçûnekanim l gel xelkî dîke beş bikem. Ew nameyey ke
" komelêk nûser u edîb u ekadîmîstî kurd" berziyan kirduwetewe bo layene peywendîdarekan le rastî da piroje niye belkû dawxwazêke bo ewey be biriyarî siyasî babetî nasik u pêçelpêçî wek ziman "cêbecê" bikirê. Em peyame hem le ruy şêwazî darştinekey wate zimanekey u hem le nêwerok da giriftî zore.
le ruwangey zimaniyewe her amajeyekî kurt dekem be serdêrî peyameke. Kes nazanê katêk şitêk be Kurdî denûsrê boçî debê bêjeyekî înglîsî u ewîş be gerdan kirdinêkî hele bekarbhêndrê, be înglîzî be stendard kirdin delên " stenderdayz " nek "standerayz" u eger " standerayz kirdin" [ stenderdayzkirdin ]bikeyene kurdî ew demî debête " stendard kirdinî kirdin" em înglîsiyande boçi?
Ewey girîng bê nêwerokî peyamekeye ke her wek gutim giriftî zore.Darêjeranî peyam le layek daway be fermî nasînî şêwazêkî kurdî deken u le heman katîşda delên " hîç destelatêkî siyasî, herçend xawen hêz u zebir bê , natuwanê be zebirî zor zimanêk dabtaşê yan be zor zimanêk [diyare le pêwendî le gel kurdistanî ‘êraq da şêwazêkî kurdî] le naw berêt" le cêda be fermî nasînî şitêk manayekî dîkey be fermî nenasînî şitêkî dîkeye u eger miro biyewê le buwarî kirdarî da ewe pêk bihênê renge pêwîstî be "hêz u zebir"bête gorê.
Layenêkî dîke le egerî cêbecêkirdinî ew dawaye da, sist kirdinî pile u helkewtî zimanî Kurdî wekû zimanêkî nasraw u didan pêdahatû le buwarî qanûnî u nêwneteweyî daye. Egerçî Kurdî leweta damezranî dewletî ‘êraq qet be tewawî qedexe nebuwe belam be rûxanî rêjîmî Sedam , nûsîn u pesind kiranî Qanûnî Binçîneyî ‘êraq le salî 2005, helkewtî ewendey dîkeş beriz buwetewe u wekû zimanêkî dewletî nasrawe . Eweta le madey 4î Qanûnî Binçîneyî ‘êraq da dexwênînewe:
"madey (4)
Yekem: zimanî ‘erebî u Kurdî dû zimanî fermî ‘êraqêne, mafî sercem ‘êraqiyekan parêzrawe le fêr kirdinî rolekaniyan be zimanî daykiyan wek Turkmanî u Suriyanî le dezgakanî fêr kirdinî dewletda be pêy yasa perwerdeiyekan, yan be her zimanêkî dîke le dezgakanî fêr kirdinî taybetîda.
Duwem: sinûrî deste wajey zimanî fermî diyarî dekirêt.çoniyetî cêbecêkirdinî hukmî em madeyeş be yasa em xalane degirêtewe:
a. der kirdinî rojnamey fermî be her dû ziman.
b. Qise kirdin wutûêj u derbirîn le buware fermiyekanda be her yek le dû zimaneke wek Encumenî Nwêneran u Encumenî Wezîran u dadgakan u kongire fermiyekan.
c. Dan-nan be belge fermiyekan u alugor kirdinî name u der kirdinî belge name fermiyekan be her dû ziman.
d. Kirdinewey qutabixane be her dû zimaneke be pêy yasa perwerdeiyekan.
e. Her buwarêkî dîke ke binemay yeksanî bîgirêtewe, wek pare u pesaport u pûl.
Sêyem: Le dam u dezga fêdraliyekan le Herêmî Kurdistan her dû zimaneke bekar dehêndrêt.
çuwarem : zimanî Turkumanî u Sîriyanî dû zimanî fermî tirin lew yeke îdariyaneda ke tiyaîda [têyanda] zorîney danîştwan pêk dehênin.
Pêncem: her herêm u parêzgayek mafî ewey heye zimanêkî nawxoyî dîke bikate zimanî fermî eger zorîney danîştwanekey le rapirsiyekî giştîda biryaryan le ser da. "
(Malperî hukûmetî Herêmî Kurdistan)"
Ewe sade kirdinewey basekeye eger pêman wabê ew pile u helkewtey bo zimanî Kurdî le Qanûnî Binçîneyî ‘êraq da guncêndrawe her bar u doxî ew zimane le ‘êraq degirêtewe, belkû wekû palpiştî qanûnî le astî nêwneteweyî da kardanewey le ser ew cugirafiyaiyaneş debê ke zimanî kurdîyan têda bekar dehêndre u le derewey destelatî serwerî u huqûqî ‘êraq helkewtûn.
Renge le astî cîhanî da zimanî Kurdî degmen lew zimanane bê ke egerçî ewaney qisey pêdeken dewletî serwerî le mer xoyan niye,belam zimanekeyan wekû zimanêkî dewletî didanî pêda hatuwe, boye berteng kirdinewey çemkî zimanî Kurdî her be şêwazêk le bUwarî fermî da, ew helkewte qanûniye bin kol deka u de rastî da geşandinewey kilpey agirî ew koşişt u dûbendiyeye ke neyaranî Kurd kirduwiyane u peyameke amajey pê kirduwe.
Girftêkî dîkey ew peyame eweye le ruwangey be xo fişîn u "piyawane" we nûsrawe. le deqekeda hatuwe: " Be fermî nasînî şêwezarî karpêkirawî henûkeyî le Herêmî Kurdistanda manay ewe nageyenê ke şêwezarekanî tir, be taybetî Kirmancî Jûrû , Hewramanî u Lurî u …. tad, bayexiyan pênedrê" ewe yanî min xom le tû be gewretir dezanim. le nêw 53 kesda ke ew peyameyan êmza kirduwe teniya nêwî dû jin debîndrê, lew 53 îmzaye da pêm waniye kesêkî kelurî axêwer ( ew şêwazey Kurdanî Feylî qisey pêdeken), yan Kirmancî axêwerêkî têdabê, u eweş xo da birandane lew kurdaney be şêweyekî cwê le Kurdî Babanî qise deken u denûsn.
Layenêkî dî hest ne kirdine be girîngî ziman bo tak u komel wekû beşêk le nasêney tak yan komelek le takan. le dinyaî emro da mafî miroyî ziman buwete babetêkî here gewre bo ew pispor u têkoşeraney le buwarî mafî miro da kar deken. boye le pêwendî le gel axêweranî zimanî Kurdî da rêz lênanî nêwkoyî u ruwangey yeksan sebaret be hemû şêwazekan u hemû şêwe nûsînekan beşêkî da nebirawe le re çaw kirdinî pirênsîpekanî mafî miro. Le kurtî bibirmewe eger komelgey kurdewarî cuwan bê be rengaw rengî u çeşnawçeşnîyekaniyewe cuwane, eger hemû Kurd biyewê çêj le zimanekey bibînê, bo tak yan komelêk le takan kurdî eweye ke ew yan ewan qisey pêdeken u heq niye le bin perdey "standerayz" da ew sinûrî azadiye bibezêndrê.
Kurd delê xirapit kut, çakîş bilê؛ le peyameke da dawxwazî damezrandinî
" peymangayekî [ yan damezrawêk ] neteweyî bo lêkolînewe u saxkirdinewe u arşîv kirdinî hemû şêwezarekan " dawayekî çake. le rastî da bo ewey pilanêkî hemû layeney zimanî le çuwarçêwey cugirafiyaî Kurdistanî ‘êraq da bo pêweçaran bew babete girînge dabindrê, hebûnî dezgayekî ewto ke le layen destelatî siyasiyewe piştî bigîrê u karasanî bo bikirê pêwîste.
Hawlatî : ême çon detuwanîn bangeşe bo zimanî yekgirtuy Kurdî bikeyn u le layekî dîkewe daway giringîdan be zarawekanî tir bikeyn ?
Hesen Qazî : Sebaret be çemkî ziman u zarawey le mer ziman têke u lêkeyî u aloziyekî zor le gorê daye. Eger serawerdî ew çemk u zarawane be rûnî diyarî bikeyn ew demi derbirdin le gel alozî u lê rizgar bûnî hasantir debêtewe. Gelo katêk ême basî " zimanî yekgirtû" dekeyn mebestman çiye? eger mebest lewe zimanêkî yekgirtuy qise pêkirdin u pêwendî zarekî bê, ewe qet pêk naye u bas kirdinîşî cige le be fîro danî kat u wizey rûnakbîrî çî dîkey lê şên nabê, gelo dekirê be bîr dabê rojêk le rojan xelkî Berî Mêrgan wekû Kurdî Xorasanê bidwên?
Eger mebest le " zimanî yekgirtû" zimanêkî nusînî wekû yek bê ke hemû Kurdêkî xwêndewar pêy bixwênêtewe u pêy binûsê , eweş dest nada. Hoyekeşî aşkiraye, bawekû Kurdî le şwênêk zimanêkî dewletiye, le cêyekî dîke hêşta nikûlî le bûnî dekirê. ême dezanîn le gel qedexe u pawan bûnîş u , sereray ewey sîstimî perwerde belanî kemewe le cugirafiyay sê dewletî ke Kurdî têda dejîn rêgey nedawe ew zimane bibête zimanî xwêndin, belam le ber xoragirî u berberekanî
Kurdan u geşey xo wuşyarîyan zimaneke mawetewe. Pirosey nûsînî Kurdî le beşî ciyawazî Kurdistan u le derewey Kurdistanîş be rêbaz u rêçkey ciyawaz da royştuwe u êsta le helkewtêkî awa dayn ke le gel dû stendard, ke hêşta pêvajoy tewaw damezranyan kotayî nehatuwe rûberuîn u rewtî nûsîn u berew stendard çûnî çend şêwazî dîkeş ke zorbey dekarhêneranyan le ruwangey hestî bestiranewey êtinîkiyewe xoyan be kurd da denên u le derewî xoyan wate Kurdekanî dîkeş ewan be Kurd dadenên u wek Kurd deyaninasin, berêweye. Be boçûnî min ewe rewtêke ne biryarî siyasî detuwanê pêşî pêbigirê u ne geşanewe, peresendin u xo girtinîşî hîç kêşeyek bo nasêne [ pênase] î kurd saz naka. êsta têknîkî têkelawî u danustandin ewende peregîr buwe sinûr manayekî ewtoyan nemawe.
Hawlatî : Aya em pirojeye serbikewê u zimanî Kurdî le Başûr be pêy em pirojeye standerayz bê, çi karîgerî debêt le ser zimanî parçekanî tirî Kurdistan be taybet Rojhelat ?
Hesen Qazî : Ewe piroje niye, peyamêke dawa deka layene peywendîdarekan be biryarêkî siyasî rabigeyênin filane şêwaz [ diyare debê mebestyan le nûsîn u xwêndin da bê ] bikrête resmî. Helbet Kurdî nêwerast ( Kirmancî Xuwarû , Soranî ) yan her nêwêkî dîkey be bala bibrîn zor le mêje pirosey berew stendard çûnî le ser binemay Kurdî Babanî destî pêkirduwe u êsta le bereketî rûxanî rêjîmî Sedam u pêk hatinî destelatî Kurdî le beşêkî gewrey Kurdistanî ‘êraq u serhelênanî be deyan dezgay têlêvîzîon, radîo u sedan rojname u gowar ew piroseye xêratirîş buwe.
Her heman rewt le beşekanî dîkey Kurdistanîşda, diyare le astêkî dike da berêweye . Le mer Kurdistanî Tirkiye, wa bizanim têlêvîzîonî mangîle le xêratir kirdinî rewtî be stendard bûnî zimanêkî qedexe da dewrî serekî gêrawe. Wek dezanî êsta bas lewe dekirê , dewletî Tirkiye le gel eweş da ke hêşta be fermî didanî be hebûnî netewey Kurd u zimanî Kurdî da nehênawe, kanalêkî mangîle be zimanî Kurdî werê bixa. Eger ewe serbigirê u be semîmiyetewe bikirê ,deşê le ser binemay ew Kurdiyey le layen Bedrxaniyekanewe pêş xirawe u lew 25 saley rabirdû da geşe u neşeyekî zorî be xoyewe dîwe berêwe biçê.
Aşkiraye beşekanî Kurdistan wek çon le hemû buwarekanî jiyan da karlêkerîyan le ser yekdî heye, le buwarî zimanîş da heyane. Pêwendî kultûrî u zimanî Kurdistanî ‘êraq u Kurdistanî êran pêşîneyekî konî heye.Lew sî çl saley duwayî da ziman u kultûrî Farsîş ca be çak u xirapiyewe _ diyare nek be rêgey ew Kurdiyey le Kurdistanî êran pêy denûsrê yan ew kesaney ke xelkî ewên u le Kurdistanî ‘êraq dejîn u denûsn _ şwênpêy xoy kirduwetewe, ey ewe niye roj niye le rojnamekan da çawt be deyan "gera" u " gerayî " nekewê ke le wuşekan halawin. Bêtû le Herêmî Kurdistanî ‘êraq şêwazêk le şêwazekanî Kurdî be biryarî siyasî dabsepêndirê kardanewey zor xirapî le ser beşekanî dîkey Kurdistanîş debê.
Hawlatî : Nebûnî zimanêkî yekgirtû le dirêjxayenda çi karîgeriyekî debêt le ser geşe kirdinî layenekanî tir wek abûrî, komelayetî , siyasî u kultûrî komelgay Kurdî?
Hesen Qazî : Nebûnî "zimanêkî yekgirtuy nûsîn" ne le kurt xayen u ne le dirêj xayenda kargeriyekî ewtoy le ser geşe kirdin yan sist kirdinewe u dahêzanî hîç kam lew buwarane niye ke to amajey pêdekey. Le bazarekanî ser sinûr u destawudest kirdinî kelu pel u alşu wêriş da le waneye hawkat çend ziman dekar bikirdrê – diyare eger topbaranekanî êran u hêrşekanî Tirkiye çet lew pêwendiyane nexa-
wekû tir le cugirafiyay Kurdistanî ‘êraq da le ber geşe kirdinî amraze rageyenere giştiyekan u deretanî pêwendî xêra axêweranî hemû şêwazekan le barudoxî asayî da derfetî eweyan heye hem şêwazî melbendî xoyan pêş bixen u hem le gel şêwazekanî dîke da nasiyawî peyda ken. Ew xelke ta êsta le nebûnî
" zimanêkî yekgirtû " da her hebûn u her deşmênin.
Hawlatî: Giringtirîn faktorekan çin bo standerayz kirdinî zimanî kurdî ? u le Başûrî Kurdistan debêt çi şêwezarêkî zimanêkî standardî Kurdî durust bikirê ?
Hesen Qazî : Wek pêştir basim kird pêvajoy stendard bûnî Kirmancî be pêy ew rê u şwêney Mîr Celadet Bedrxan be binaxe darêjî w hîsab dê, gelo le nawçey Badînanî Kurdistanî ‘êraq çî lêderdeçê carê be lêbirawî le ser duwan u hukim le ser danî le cêy xoyda niye ( be leberçaw girtinî ciyawazî rênûs), belam be dilniyayiyewe dabiranî ew şêwaze Kirmanciyey le Badînan qisey pêdekirê u pêy denûsrê u le dezga rageyandinekanda dekar dekirdrê le rewtî geşanewey ew şêwaze Kurdiyey le Kurdistanî Tirkiye yan le her cêyekî bew şêwazane qise dekirê u denûsrê naluwê u le buwarî komelnasî zimanewe têkoşanêkî duwakewtûaneye.
Geşey stendardî Kurdî Soranî le ber dekar kirdinî rênûsêkî hawbeş le Kurdistanî ‘êraq u êran giriftî kemtire. Wek basim kird êsta wekû seretayitirîn mafî miro be şêwazî xo nûsîn le nêw axêweranî Hewramî u Dimlî yan zazayî ş da be rêweye u herweha Kurdî Kelurî( wekû nawêkî giştgîr bo şêwazî axawtinî Kurdekanî Kirmaşan u îlam u Feyliyekan). êsta le Kurdistanî ‘êraq le hemû cêyekî dîke ziyatir derfet u deretanî rêk pêdanî ew babetane heye u emin lew bawere dam eger be dûr le hest u kulî nawçegerî u be dûr le şere fir u demargîrî dezgayekî pispor dabmezrê detuwanê le keş u hewayekî dêmokiratîk da ,be rêz girtin le ciyawazî u pejrandinî pêvajoy stendard bûn ( bûnekan) helsengênê u berew pêşî berê u be berdewamî akamî lêkolînewe u karekanî bilaw bikatewe . Eger ewe bikirê Kurd debin be yek le pêşrewanî parêzeranî zimananî jêr metirsî le astî cîhanîda.
Demewê amaje be pinktêkî dîke bikem ewîş eweye be birway min parastinî Hewramî u Kirmancî u Kelurî le Kurdistanî ‘êraq baştirîn şêweye bo hebûnî tebayî komelayetî le buwarî zimanî da u yekêtî azadaney hawjînî ew xelkaney le Kurdistanî ‘êraq da dejîn pitewtir deka.
Kêşey ziman her taybetî î barudoxî Kurdistan niye. Le mêjuy zandraw u nasrawî beşerî da buwe u her debê, Lew cêyîaney be rêy dêmokiratîk da yekla kirawetewe astî rûnakbîrîş ziyatir geşey senduwe.
Hawlatî : Aya katî ewe nehatuwe ke zimanî Kurdî xoy le rênûsî zimanî Farsî u ‘Erebî ciya bikatewe?
Hesen Qazî: Zimanî Kurdî wekû hemû zimane zînduyekanî ser em kurey xakiye dekirê be hemû ew xetaney [ rênûs] ke bo derbirinî dengekanî ziman nîşaneyan heye binûsrê. Le ruwangey zimaninasiyewe hîç xetêk le xetêkî dîke baştir yan pîroztir niye. Rewtî mêjuyî way kirduwe Kurdekan bo nûsîn le serdemanî taze da her nebê sê sîstimî elfupêtke dekar biken, diyare êsta nûsînî Kurdî be xetî Kirîlî le duway helweşanî Sovyetî caran le kurtêy dawe.
Eger kiraba hemû Kurd le sîstimî xwêndin u perwerde da yek rênûs bekar bihênin ewe ta radeyekî zor le gêre u kêşey labelay kemtir dekirdewe. Belam carê ewe dest nada, bêtû ,deretanî gorînî xet le ‘êraqî ‘Erebî meyser bê ew demî ewe le Kurdistanî ‘êraqîş deguncê,u be bê eme eger Herêmî Kurdistan bê le berçawgirtinî gişt ew buwaraney be ‘êraqî debestêtewe şan bidate ber alu gorêkî ewto, ewe hengawêki serkewtû nabê.
Le layekî dîkewe egerçî xet beşêkî zatî niye le ziman belam ‘adet u deq pêgirtin le rewtî xwêndinewe da karîgerî taybetî xoy heye. yek le zimaninasanî here diyarî êranî hawçerx le dîdarêkmanda deygut, egerçî dezanim dezgay rênûsî Farsî henûke kemayesî zore,u hêndêk le dengekan le kirî wuşe da nîşaneyan niye, belam eger dîwanî Haiz bihênrête ser xetî Latînî u bew rênûse bîxwênimewe pêm waniye ew çêjey lê wergirm ke bexetî êsta lêy werdegirm. Diyare ewe ‘adetî xwêndineweye. Helbet rêgirêkî qanûnîş le gore daye, le êran u Sûriye u Tirkiye le duy yekemyan xetî ‘Erebî ( Aramî) u lewî dîkeyan xetî Latînî rênûsî resmîne u goranî eweş wate, le êran u Sûriye wexo kirdinî elfubêyî Latînî u le Tirkiye badanewe ser xetî ‘Erebî serdemî ‘Usmanî wa bizanim carê ewane dest naden. Ey çi kerden? Be boçûnî min ew rênûsane herdûkyan ke le destpêkî dekar kirdiniyanewe bo nûsînî kurdî zor alugoryan têda kirawe hen u carê deşbin , belam nûseran u be taybetî rojnamenûsan u kirêkaranî rageyandin be kelik sendin le pêşkewtinî têknîkî detuwanin bo wêne ewey be Kurdî Nêwerast u be xetî ‘Erebî nûsîuiyane bo ewey peyamekeyan bigeyene jimareyekî berbilawtir le xwênerewan, ray guwêzne ser elfupêtkey Latînîş. Wek dezanî êsta jimareyekî berbilaw le Kurdekan , sereray sansur le hêndêk şwên u birûske biran le cêyî tir u le derewey wilat rojane întirnêt bekar dehênin. Zor kesî ke be Kurdî Nêwerast denûsn lewaneye qet maweyekî kurtîşyan bo nûsînî Kurdî be xetî latînî terxan nekirdibê u renge yekemcar le întirnêt da emeyan be taqî kirdibêtewe u le pir debînin zor be çakî dekirê Kurdî Nêwerast be xetî Latînîş binûsrê. êsta birayekî hêja le wilatî Birîtaniya duway taqîkirdineweyekî zor tuwanîuiye be alugorêkî kemewe le elfupêtkey Bedrxanî da nûsînî Kurdî be xetî Latînî le torî întirnêt da legel stendarde nêwnetewayetiyekan biguncênê u nêwî nawe " rênûsî yekgirtû". Wa bizanim eweş asankariyekî têknîkî bê bo ew kesaney biyanewê le întirnêt da bo nûsînî Kurdî rênûsî Latînî alugorkiraw dekar biken.
Hawlati– Le ser boçûnî Dr.Emîr Hesenpûr ke Kurdî zimanêkî cût standarde u eger qerar bêt bikirête taqe standard u zimanî Soranî wek zimanî fermî dabinrêt kêşe u nakokî ziyatir debêt pirosey ciyabûnewe xêratir dekat, êwe ratan çiye sebaret bem boçûne?
Hesen Qazî: Kitêbekey berêz Hesenpûr be nawî ‘ Nasîonalîzm u Ziman le Kurdistan 1985-1918 ‘ le salî 1992 le Emrîka bilaw buwetewe. Em kitêbe têzî dukturayeketî ke le salî 1989 da pêşkêşî zankoy îlînoy kirduwe le Urbana- şempeyn. Lew kitêbe da wek le nawekeyewe derdekewê mêjuy 67 sal barudox u pêşweçûnekanî zimanî Kurdî ta u twê kirawe. Nûser be palpiştî lêkdanewe u helsengandinî ew kerestaney ke be salan be şêneyî u be le serexoyekî bê wêne koy kirdûnetewe, bew akame geyştuwe Kurdî zimanêkî cût – standarde. Diyare sebaret be Soranî made u kerestey ziyatirî le be rdest dabuwe u delê zimanî nûsînî Kurdî Soranî le serbinaxey bin lehcey silêmanî firçkî girtuwe. Diyare basî ew ciyawaziyaneşî kirduwe ke bo wêne le nêwan şêwazî Babanî u Mukirî da hen.
Lew kitêbeda basî Hewramî u Dimlî [zazayî] ş kirawe. belam dû komele gewretirekey şêwaze kurdiyekan wate Kirmancî u Soranî ziyatir kewtûne ber bas.
Diyare duwatir mamosta Hesenpûr le salî 1998 basêkî zor çawrakêşîşî sebaret be Hewramî be nêwî : ‘ Nasêne [ pênase]y Hewramî Axêweran: Bertek le mer Têorî u îdêolojî Zimaninasî Berawerdkarane’ bilaw kirduwetewe u be dirêjî wulamî Mekênzî u kesanî dîkey dawetewe ke Hewramî le şêwazekanî dîkey Kurdî dadebirn.
kitêbekey Hesenpûr ta êsta be Kurdî wernegêrdrawe u ta ew cêyey min bizanim tenê hêndêk bîr u ra sebaret be çemkî nasîunalîzm lew kitêbeda bas u gengeşey le ser kirawe. ew seretaye bo ewebû bilêm helwestî kak Emîr le mer cût – stendardî be palpiştî lîkolînewe u lêkdaneweye nek zewqî kesî yan bestiranewey êtinîkî.
Emin zorî pê geşamewe ke çend roj duway nûsînekey berêziyan le wêbinûsî "ruwange" u çend malper u rojnamey dîke da, ‘êketiya nivîserên kurd – tayê duhokê rayangeyand: derbarey naveroka "peyamê" u ew pirs u nîgeraniya têda hatiye xuya kirn jî, ji nebûna take zimanê standard, em dîtin u boçûnên ekadmî u zimanzanê hêja Dr.Emîr Hesenpûrî ên ku di nivîsara xo da:- " kurdî wek zimanêkî cût – standard" belav kirîn, bi baştirîn,zanstîtirîn u ebcektîvtirîn bersv dizanîn u bi tewawî piştevanî lê dikeyn u nefesa wî ya zanstiyane u dilsozî u hestê wî bi berpirsiyarîyê wekî çiyayên Kurdistanê berz radigirîn… bi heviya ew dîtin u boçûn bibne şingsteyê her danustandinekê li vî babetî."
Eweş belgeyekî dîkeye ke çon têknolojî detuwanê wa be xêrayî peyamêkî xêrxwazane le Başûrî Kanadawe bigeyênête Başûrî kurdistan.
Be boçûnî min ew rewtî stendard bûne carê berdewame , hem Hewramî u hem Dimlî [zazayî] êsta lew rêbaze dan ke normî le mer xoyan le zimanî nusîn da rêk pêbiden.
Hawlati– rageyandinekanî Başûrî Kurdistan le ruwî zimanewaniyewe kêşeyan zore u ta êstaş hîç yek le nawendekanî rageyandin neyantuwanîwe ke şêwaz yan staylêkî taybet durust biken. Bo durust kirdinî şêwazêkî taybet bo nûsîn le rageyandinekanda debêt çi bikirêt?
Hesen Qazî: Ewe pirsiyarêkî zor be cêyîe. Dezga rageyandinekan u betaybetî daw u dezgay destelatdar ke bo raperandinî karekanyan zimanî Kurdî de kar deken debê eweyan le berçaw bê êsta Kurdî le barî qanûniyewe zimanêkî dewletiye u pêwîste be lêpirsrawî u be zanayiyewe pêwey biçarên. Raste be pêy Qanûnî Binçîneyî ‘êraq bendî sêyemî madey 4. ‘ le dam u dezga fêdraliyekan le Herêmî Kurdistan ‘da debê ‘ her dû zimaneke be kar bihêndrêt ‘ belam, hîç pêwîst naka kurdî bixirête perawêzî zimanî ‘Erebiyewe. Emin çend carêk gwêm le gengeşe u basekanî Parlimanî Herêm helxstuwe, bo gelale kirdinî pêşniyarêkî qanûnî dênin be ‘Erebî dayderêjn u duwaye deykene Kurdî. Le katêk da ew kare debê be pêçewane bê. Ba darştinî bîr u ra be Kurdî bê u xoman rabihênîn. Paş ewey zimanî Kurdî [wate Kurdî Badînî, Soranî,Kelurî u Hewramî ] geywete astî zimanêkî dewletî, le layen axêweranîşiyewe le buwarî resmî da pêwîste ew girîngiyey pêbidrê.
Deşê pilandananî zimanî ke buwarêkî girîngî zimaninasiye, le pirosey be stendard bûn da le lay ême zorî bîr lê nekirabêtewe. Emin baş nazanim gelo le mîdiyakanda [ mîdiyay deng u reng u çapkiraw] helwejêr yan bijarkarî zimanî hen yan na? eger ewe hebê u be kirdewe amojgarî u boçûnî kesanî ewto le ber çaw bigîrê u piyade bikirê ew demî kokirdinewe u rêkpêdanî ew zimaney dekardekirê zor cuwantir rodenîşê. Lêre da detuwanim pêşniyarêk bihênime gorê rojnamekey êwe detuwanê bangewazêk derka u le sernûseran u helwejêranî zimanî çendîn rojnaman bigêrêtewe u duway gengeşe u seng u sûk kirdin hemû le ser ewe rêk kewin bo wêne؛ nêwî pêtextekanî cîhan çon binûsn.hemûyan ber’ode bin ewey rêkewtinî le ser kirawe pêrewî biken. Eger ewe bikirê wate karî be komelî be pilan le ser ziman, pirosey stendard kirdin zûtir rodenîşê. Karêkî ewto dekirê le layen ew rojnamaneş ra bikirê ke be Kurdî Badînî bilaw debinewe. Diyare zimanî têlêvîzîon u radîoş ke ziyatir zarekiye birêk ciyawaze. Bêjer, u pêşkêşkar u amadekaranî bername dekirê pêrewî le pêwerêkî yekgirtû biken, belam nakirê le cengey bernameyekî zîndû da be mîwanekeyan bilên tikaye melê ‘Engiltera’ bilê ‘înglîstan’.
Min bo palpiştî boçûnekanim lem wut uwêjeda destew damênî çi zanayekî buwarî zimanî nebûm belam pêm xoşe qisekanim be gutinî zanayekî gewrey buwarî mafî miroyî ziman ke le astî nêwnetewey îda nasrawe u dostêkî netewey Kurde da bikujênim. Yay duktur Tove Skutnabb – Kangas delê :" Dezanîn pepûle çende le şikanhatû u naskin. Eger pepûleyek bigirî u duwaye berelay key debînî îdî helnafirê, etû her be girtinî net hêştuwe.Pepûle le şikanhatûn, zimanîş her awa le şikanhatûn u emin delêm her katêk xelik pepûle debînin debê bîr le zimanekey xoyan u le zimanî xelkî bikenewe. Zimanan be cuwanî u be le şikanhatuyî pepûlanin. ême debê hewil bideyn piştîwanîyan lê bikeyn u biyanparêzîn.
* Hesen Qazî
Le şarî Mihabad le ‘îmaretî Pêşewayî Kurdistan le dayk bûwe. Maweyekî dûr û dirêje le derewey Kurdistan dejî çend, wuşe name û qamûsî Swêdî/Kurdî, Swêdî/Farsî bilaw kirduwetewe. Le salî 1993 kitêbî ‘Awrêkî Taze bo ser Rêziman ‘ y zimaninasî êranî duktur Mihemed Rezay Batinî wergêrawe û bilawî kirduwetewe.
Ziyatir le 50 babetî mêjûyî, komelnasî, siyasî ûkomelayetî le zimanî înglîsiyewe wergêrawe ûle çapemenî derewey wulat da bilawî kirduwetewe.
4 sal le " Dezgay Dewletî Kultûr"î Wulatî swêd wekû pisporî Kurdî û 8 sal le çend têlêvîzîonî mangîley Kurdî wekû amadekar û pêşkêşkarî bername karî kirduwe.
Êsta le ser pirojeyek bo kokirdinewe û ta û tuwêkirdinî wênekanî serdemî komarî Kurdistan kar dike.
